Jumat, 24 Mei 2013

Dongeng Sasakala



#catatan: kumpulan dongen ini menggunakan 2 (dua) bahasa, berbahasa Indonesia dan berbahasa Sunda


Dongeng: Sasakala Gunung Putri
Aya hiji karajaan anu kacida suburna. Rahayatna senang hirupna taya kakurang. Patani hirupna mupti. Hasil tatanenna tara kungsi gagal.
Ari rajana kagungan murangkalih istri, geulis kawanti-wanti. Disarebutna teh sok Nyai Putri wae, keur geulis rapekan deuih. Ngan aya hanjakalna, Nyai Putri teu kersaeun wae kagungan caroge. Eta oge ari jajaka anu datang ngalamar mah henteu kurang, ngan saurang oge taya nu ditampa. Lamun ditaros ku ramana, Nyai Putri ukur ngawaler “Teu acan aya nu cocog sareng lelembutan.”
Kacaritakeun aya hiji Raja ti Nagara Sabrang anu ngarasa nyeri hate dumeh panglamarna ditolak ku Nyai Putri. Eta Raja geus sababaraha kali ngutus patihna pikeun ngalamar Nyai Putri, tapi salawasna ditolak bae.
Raja Nagri Sabrang rek maes kanyeri. Nya terus wae ngumpulkeun tukang sihir. Maksudna rek sina nyihir Nyai Putri jeung sapangeusi nagarana
Saenyana pamaksudan Raja Nagri sabrang kungsing dihalang-halang ku patihna. Tapi eta raja teu ngawaro kana eta nasehat. Sabab kekeuh wae haying mulangkeun kanyeri.
Dina hiji waktu, bring wae rombongan Raja Nagri Sabrang arindit, dibarengan ku tukang sihir. Ari anu dijugjugna nyaeta tempat matuhna Nyai Putri.
Kangaranan tatamu, rombongan ti Nagri Sabrang pohara dihormatna. Ngan hanjakal, bet nu asih dipulang sengit. Raja Nagri Sabrang nitah tukang sihirna sangkan buru-buru nyihir Nyai Putri. Harita keneh Nyai Putri robah jadi gunung. Kitu deui ramana. Nyai Putri katut sapangeusi karajaan disihir jadi leuweung geledegan.
Sanggeus kitu mah Raja Nagri Sabrang mulang. Ngan hanjakal manehna katut rombongan teu bisaeunballik, da terus kasarung dijero leuweung sakitu haben kukurilingan neangan jalan oge kekeuh wae teu manggihan. Da leuweung sakitu rembetna, tungtungna Raja Nagri Sabrang jeung pangiringna kalempohan, tepi ka maotna.
Tepi ka kiwari eta gunung masih aya. Ku rahayat dibere ngaran Gunung Putri.

Dongeng: Sasakala Asal Usul Gunung Tangkuban Parahu
Di Jawa Barat tepatnya di Kabupaten Bandung terdapat sebuah tempat rekreasi yang sangat indah yaitu Gunung Tangkuban Perahu. Tangkuban Perahu artinya adalah perahu yang terbalik. Diberi nama seperti karena bentuknya memang menyerupai perahu yang terbalik. Konon menurut cerita rakyat parahyangan gunung itu memang merupakan perahu yang terbalik. Berikut ini ceritanya.
Beribu-ribu tahun yang lalu, tanah Parahyangan dipimpin oleh seorang raja dan seorang ratu yang hanya mempunyai seorang putri. Putri itu bernama Dayang Sumbi. Dia sangat cantik dan cerdas, sayangnya dia sangat manja. Pada suatu hari saat sedang menenun di beranda istana, Dayang Sumbi merasa lemas dan pusing. Dia menjatuhkan pintalan benangnya ke lantai berkali-kali. Saat pintalannya jatuh untuk kesekian kalinya Dayang Sumbi menjadi marah lalu bersumpah, dia akan menikahi siapapun yang mau mengambilkan pintalannya itu. Tepat setelah kata-kata sumpah itu diucapkan, datang seekor anjing sakti yang bernama Tumang dan menyerahkan pintalan itu ke tangan Dayang Sumbi. Maka mau tak mau, sesuai dengan sumpahnya, Dayang Sumbi harus menikahi Anjing tersebut.
Dayang Sumbi dan Tumang hidup berbahagia hingga mereka dikaruniai seorang anak yang berupa anak manusia tapi memiliki kekuatan sakti seperti ayahnya. Anak ini diberi nama Sangkuriang. Dalam masa pertumbuhannya, Sangkuring se lalu ditemani bermain oleh seekor anjing yang bernama Tumang yang dia ketahui hanya sebagai anjing yang setia, bukan sebagai ayahnya. Sangkuriang tumbuh menjadi seorang pemuda yang tampan dan gagah perkasa.
Pada suatu hari Dayang Sumbi menyuruh anaknya pergi bersama anjingnya untuk berburu rusa untuk keperluan suatu pesta. Setelah beberapa lama mencari tanpa hasil, Sangkuriang merasa putus asa, tapi dia tidak ingin mengecewakan ibunya. Maka dengan sangat terpaksa dia mengambil sebatang panah dan mengarahkannya pada Tumang. Setibanya di rumah dia menyerahkan daging Tumang pada ibunya. dayanng Sumbi yang mengira daging itu adalah daging rusa, merasa gembira atas keberhasilan anaknya.
Segera setelah pesta usai Dayang Sumbi teringat pada Tumang dan bertanya pada pada anaknya dimana Tumang berada. Pada mulanya Sangkuriang merasa takut, tapa akhirnya dia mengatakan apa yang telah terjadi pada ibunya. Dayang Sumbi menjadi sangat murka, dalam kemarahannya dia memukul Sangkuriang hingga pingsan tepat di keningnya. Atas perbuatannya itu Dayang Sumbi diusir keluar dari kerajaan oleh ayahnya. Untungnya Sangkuriang sadar kembali tapi pukulan ibunya meninggalkan bekas luka yang sangat lebar di keningnya.Setelah dewasa, Sangkuriang pun pergi mengembara untuk mengetahui keadaan dunia luar.
Beberapa tahun kemudian, Sangkuriang bertemu dengan seorang wanita yang sangat cantik. Segera saja dia jatuh cinta pada wanita tersebut. Wanita itu adalah ibunya sendiri, tapi mereka tidak saling mengenali satu sama lainnya. Sangkuriang melamarnya, Dayang Sumbi pun menerima dengan senang hati. Sehari sebelum hari pernikahan, saat sedang mengelus rambut tunangannya, Dayang Sumbi melihat bekas luka yang lebar di dahi Sangkuriang, akhirnya dia menyadari bahwa dia hampir menikahi putranya sendiri. Mengetahui hal tersebut Dayang Sumbi berusaha menggagalkan pernikahannya. Setelah berpikir keras dia akhirnya memutuskan untuk mengajukan syarat perkawinan yang tak mungkin dikabulkan oleh Sangkuriang. Syaratnya adalah: Sangkuriang harus membuat sebuah bendungan yang bisa menutupi seluruh bukit lalu membuat sebuah perahu untuk menyusuri bendungan tersebut. Semua itu harus sudah selesai sebelum fajar menyingsing.
Sangkuriang mulai bekerja. Cintanya yang begitu besar pada Sangkuriang memberinya suatu kekuatan aneh. Tak lupa dia juga menggunakan kekuatan yang dia dapat dari ayahnya untuk memanggil jin-jin dan membantunya. Dengan lumpur dan tanah mereka membendung air dari sungai dan mata air. Beberapa saat sebelum fajar, Sangkuriang menebang sebatang pohon besar untuk membuat sebuah perahu. Ketika Dayang Sumbi melihat bahwa Sangkuriang hampir menyelesaikan pekerjaannya, dia berdoa pada dewa-dewa untuk merintangi pekerjaan anaknya dan mempercepat datangnya pagi.
Ayam jantan berkokok, matahari terbit lebih cepat dari biasanya dan Sangkuriang menyadari bahwa dia telah ditipu. Dengan sangat marah dia mengutuk Dayang Sumbi dan menendang perahu buatannya yang hampir jadi ke tengah hutan. Perahu itu berada disana dalam keadaan terbalik, dan membentuk Gunung Tangkuban Perahu(perahu yang menelungkub). Tidak jauh dari tempat itu terdapat tunggul pohon sisa dari tebangan Sangkuriang, sekarang kita mengenalnya sebagai Bukit Tunggul. Bendungan yang dibuat Sangkuriang menyebabkan seluruh bukit dipenuhi air dan membentuk sebuah danau dimana Sangkuriang dan Dayang Sumbi menenggelamkan diri dan tidak terdengar lagi kabarnya hingga kini.

Dongeng: Sasakala Situ Bagendit
Di wewengkon Garut aya situ anu ngaranna kawentar ka mana-mana, nyaéta Situ Bagendit. Cék sasakala mah, éta Situ Bagendit téh asal-muasalna kieu:

Baheula, aya hiji randa beunghar katelahna Nyi Endit. Ieu téh saenyana mah nénéhna, da ngaranna sajati mah Nyi Bagendit. Manéhna téh kacida pisan kumedna.

Geus taya nu bireuk deui kana kakumedanana téh. Salian ti pakacar-pakacarna mah, tara aya nu larsup ka imahna. Éstuning lain babasan éta mah hirup nyorangan téh. Ngahaja mencilkeun manéh, ngababakan di tengah pasawahan anu upluk-aplak. Maksudna taya lian, ku bawaning embung campur jeung batur, da sieun kasoro téa.

Kacaturkeun keur usum panén, di ditu di dieu ceuyah dibaruat. Ka sawah Nyi Endit ogé réa nu gacong. Ari réngsé dibuat jeung sanggeus paréna dikaleuitkeun, sakumaha tali paranti, Nyi Endit nyieun sidekah. Ngondang lebé jeung sawatara tatangga. Popolahna saniskara ku sorangan, teu aya nu ngabantuan. Barang geus tarapti, sakur nu mantuan ngakut tuluy diondang ngariung tumpeng. Atuh anu ngariung téh nepi ka ratusna. Tapi sadia tumpengna teu sabaraha, nepi ka ngan sakotéap gé geus bérés, bari tingkarétap kénéh.

Keur meujeuhna balakécrakan, solongkrong aya aki-aki bongkok nu nyampeurkeun. Ku pribumi teu ditari teu ditakon. Nya pok aki-aki téh waléh yén teu kawawa lapar, sugan aya sih piwelas. Ana gantawang téh Nyi Endit bet nyarékan, nyék-sék-nyéksékkeun, pajarkeun téh taya kaéra, teu ngahutang gawé, ménta bagian. Tungtungna nepi ka nundung, aki-aki dititah nyingkah. Cindekna mah geus lain picaritaeun wé.

Aki-aki indit bari jumarigjeug, bangun teu nangan. Méméh indit manéhna ngomong kieu, “Sagala gé boh ka nu hadé boh ka nu goréng, moal taya wawalesna.”

Ngomong kitu téh kasaksian ku sakur nu aya di dinya. Saréngséna nu dalahar tuluy amit rék baralik. Kakara gé patinglaléos, rug-reg ngarandeg, sabab aya nu tinggarero, “Caah! Caah!” cenah.

Henteu kanyahoan deui ti mana datangna cai, ngan leb wé pakarangan Nyi Endit téh geus kakeueum. Atuh kacida ributna, jalma-jalma geus teu inget ka diri batur, asal salamet dirina baé. Nyi Endit ogé nya kitu, niat rék nyingkiran cai, tapi barang kaluar pisan ti imahna, cai téh nepi ka lir ombak laut tinggaruling ka palebah Nyi Endit. Imahna terus kakeueum méh laput.

Nyi Endit angkleung-angkleungan, bari satungtung bisa mah teu weléh-weléh sasambat ménta tulung Tapi taya nu nulungan, da batur gé sarua ripuhna. Nyi Endit ngalelep. Beuki lila, cai téh beuki gedé baé. Nepi ka jadi situna, ngeueum sakabéh pakaya Nyi Bagendit.


Dongeng: Sasakala Gunung Tampomas
Kacaritakeun, Gunung Gedé anu aya di Sumedang ngaluarkeun sora pohara pikakeueungeunana. Sorana ngaguruh. Tina puncakna kaluar haseup campur lebu anu hurung. Ieu gunung kawas-kawas arék bitu. Rahayat Kabupatén Sumedang harita, pohara rareuwaseunana. Kumaha balukarna lamun éta Gunung Gedé bener-bener bitu?

Teu kacatur saha anu jeneng bupati harita. Ngan éta bupati téh pohara towéksana ka rahayat, wedi asih sarta bijaksana. Atuh sanajan can kalaporan gé anjeunna parantos uningaeun, kumaha tagiwurna rahayat. Anjeunna teras ngémutan sangkan bisa nyalametkeun rahayatna.

Ku pangjurung kanyaah ka rahayat téa, anjeunna teras nyepi di hiji kamar, seja mujasmédi neda pituduh ti paradéwa. Susuganan ku jalan kitu, anjeunna tiasa mangadep ka Yang Tunggal, dipasihan pituduh pikeun nyalametkeun rahayatna.

Ku cengeng-cengengna nu mangadep, alhamdulillah, maksad Kangjeng Bupati tinekanan. Dina hiji wengi, Kangjeng Bupati ngimpén kasumpingan hiji aki-aki. Éta aki-aki anu nganggo anggoan sing sarwa bodas téh, pok sasauran anca pisan, “Putu Éyang anu kasép, Éyang geus terang kumaha kabingung hidep. Éyang hayang mantuan sangkan rahayat hidep bisa leupas tina kahariwangna. Éta gunung kudu ditumbal ku keris pusaka kagungan putra dalem anu dijieun tina emas. Poma hidep ulah deuk ngorétkeun. Tah, sakitu baé ti Éyang.”

Sabada sasauran kitu, éta aki-aki téh les baé leungit tina impénan Kangjeng Bupati. Satampina éta ilapat, énggal baé Kangjeng Bupati kaluar ti kamar sarta teras nyandak keris pusaka.

Énggal anjeunna angkat ngajugjug ka puncak Gunung Gedé. Rurusuhan da sieun bitu mantén. Najan rahayat anu keur bingung, nyaksian Kangjeng Bupati angkat ka puncak gunung mah, teu tégaeun ngantep. Bring baé naluturkeun.

Sadugina ka puncak Gunung Gedé, Kangjeng Bupati teu talangké, ngan lung baé éta keris téh dialungkeun kana kawahna. Rahayat anu tadi naluturkeun téh ngan bati colohok, da éta keris téh éstu kageugeut pisan Kangjeng Bupati. Barang éta keris geus dikana-kawahkeun, jep saharita sora anu ngaguruh pikakeueungeun téh jempé. Lini anu geus lila karasa, harita mah teu karasa naon-naon. Sabada leungit kagétna, timbul kabungah rahayat téh. Ger baé surak bakat ku atoh, sarta tuluy sumujud ka Kangjeng Bupati tanda nganuhunkeun. Sakabéh rahayat ngaikrarkeun seja satia-satuhu ka anu ngaheuyeuk dayeuh.

Éta maksud kasatiaan rahayat téh ku Kangjeng Bupati ditampi kalayan dareuda, bakat ku bingah. Bingah manahna lantaran bisa nyingkahkeun balai, bingah lantaran bisa nyalametkeun rahayatna.

Tah, nya ti harita pisan éta gunung katelah Gunung Tampa Emas, anu saterusna robah jadi Gunung Tampomas. Ayeuna mah teu pikasieuneun, malah mun pareng poé peré mah sok rajeun dijarugjugan nepi ka puncakna.



Dongeng: Sasakala Maung Leutik Cangkengna
Ceuk beja, cenah baheula mah maung teh antara cangkeng jeung dadana teu sabaraha beda, ampir sarua bae gedena.
Dina usum paceklik dihiji leuweung, sasatoan kungsi ngarandapan kakurangan kahakanan. Sagala bubuahan, beubeutian, katut ka jujukutan oge gararing, sabab halodo banget.
Hiji mangsa waktu maung keur ngalantung neangan kahakanan, kabeneran aya peucang keur ngahuleng jiga anu susah. Eta peucang teh kacida begangna ngan kari tulang jaeung kulit, sabab hese ku kadaharan tea.
Sabot peucang ngalamun, teu puguh timana jolna, ngan gaur bae aya sora maung gagauran. Atuh peucang teh kacida reuwaseunana, sabab ari ret teh direret ku peucang, tetela eta maung teh aya beulah katuhueunana keur ngadodoho. Maung teh kacida lapareunana, bangun geus hayang geura gep ngegel peucang.
Peucang teh teu bisa kukumaha, sabab ceuk pamikirna najan lumpat oge moal burung kaudag, da puguh teu boga tanaga. Ahirna peucang teh kari sumerah diri wae ka nu kawasa, bari ngadua menta dipanjangkeun umur, sarta disalametkeun tina bahaya maot anu geus kari sahos-hoseun. Pok peucang teh nyarita, “Salira maung, ayeuna mah tong gagauran nyingsieunan, da puguh kuring mah kari ngerekeb bae. Tapi ceuk kuring mah leuwih hade neangan deui anu lintuh, da ngerekeb kuring mah moal matak seubeuh, da sakieu begangna katembong tulang.”
Gaur deui maung teh ngagaur, maksud na sangkan eta peucang teu bisa kabur. Saterusna maung nyarita ka peucang, “Hey sakadang peucang, aing teu ngarti naon sababna maneh tenang-tenang wae, teu lumpat nyingkahan aing, jeung naon sababna maneh ngahuleng wae, padahal awak maneh teh ku aing rek di jojoet disasaak dibudal badil.”
Tembal peucang bari lumengis, “Kuring teu lumpat nyingkahan salira, sabab jaba ti teu kuat lumpat teh, lamun percaya mah kusalira, kuring teh keur dititah ku raja di dieu nungguan beubeurna. Raja ayeuna keur usaha kaluar, nyiar pangabutuh urang sarerea anu aya di ieu leuweung. Kulantaran kitu, kuring moal rek lumpat, kuring kudu tanggungjawab kana tugas nu ditibankeun ka kuring.”
Maung teu percaya yen peucang dititah nungguan beubeur raja, sabab biasana oge anu sok dititah ngawal raja mah, sasatoan nu garalak seperti maung atawa srigala. Tuluy maung teh nanya deui ka peucang, “Mana beubeur raja teh, nu kumaha ? Aing sanajan sok katitah oge ku raja, can ngalaman dititah nungguan beubeur na mah. Aing hayang nyaho, pek geura tembongkeun!”
Maung maksa ka peucang, supaya masrahkeun beubeur raja tea. Peucang nembalan lemah lembut, “Salira Maung, kuring teu dikengingkeun nyekel eta beubeur, mung ukur nungguan wungkul. Kumargi kitu bilih salira hoyong terang nu kumaha beubeur raja, ka dieu bae geura nyaketan supados tetela.” Peucang nunjuk kanu ngajepat hareupeunana, bari nitah dideukeutan ku maung.
Teu loba piker, terus bae maung teh ngadeukeutan panuduhan peucang, bari terus nyarita deui, “Sakadang Peucang, bener alus beubeur raja teh, geuning mani harerang kitu. Kira-kirana bisa lamun aing ngajaran make?”
“Teu tiasa! bujeng-bujeng di angge, dicepeng oge teu kenging,” tembal peucang bari tungkul bangun nalangsa.
“Ah…! Ceuk saha teu meunang ? Aing mah panasaran hayang mecakan beubeur raja,” maung maksa ka peucang, bari terus gagauran nembongkeun sihungna nu rangeteng, nyingsieunan peucang.
“Ari bener mah salira maksa hayang nyobaan eta beubeur, kari kumaha salira bae, ngan kuring boga pamenta sangkan kuring teu katanyaan ku nu janten raja, kuring kudu ingkah heula ti dieu. Saterusna, lamun kuring geus jauh, eta beubeur teh pek geura pake ku salira, tapi kudu nurut kana kode kuring, lamun kuring geus nyebut : “pake!” Rap ieu beubeur teh geura pake. Tah sakitu pamenta kuring lamun keukeuh saliran hayang ngajaran make beubeur raja mah.”
Teu panjang carita, pamenta peucang teh disaluyuan ku maung. Sanggeus sagalana beres, berebet bae peucang lumpat satarikna. Sanggeus kira-kira jauh ti maung, peucang mere kode, “pake, pake…! pake!”. Peucang ngagorowok tilu kali.
Ngadenge kode kitu maung teu tata pasini deui, rap bae eta beubeur nu ngajepat di hareupeunana teh dibeulitkeun kana cangkengna. Atuh puguh we ngabeulitna teh tarik pisan, sabab anu disebut beubeur raja ku peucang teh, nyatana oray welang anu tarik pisan meulitna. Teu sabaraha lila oge cangkeng maung teh jadi leutik kapeureut ku meulitna oray welang.



Dongeng: Sasakala Lauk jeung Séro
Numutkeun hiji katerangan mah jaman baheulana sasatoan téh kabeh bisa nyarita saperti jelema, katurug-turug boga karajaan sorangan gabungan sasatoan. Ari anu jadi rajana nya éta sakadang macan. Raja leuweung nu pohara pikagilaeunana tapi bijaksana.

Dina hiji poé di éta nagara sasatoan téh, aya anak séro keur anteng ulin, torojol aya kuda nu kaparengan liwat ka éta tempat. Kalawan teu dihaja, éta anak séro téh katincak ku kuda da beungeut kuda kaeurad ku rambat lancah nu aya hareupeunana. Bari teuing ti mana béejana éta kajadian téh éar saharita yén anak séro katincak kuda nepi ka hanteuna. Teu lila indung séro laporan ka raja. Harita téh pareng merbayaksa masualkeun perkara katincak anak séro.

Teu lila, raja mariksa kuda kalawan sora wibawaan.

“Hey kuda bener anjeun geus boga dosa nincak anak séro? Ceuk raja.

“Dawuh Gusti abdi teu rumasa lepat margi pangna abdi nincak anak séro abdi nuju leumpang panon abdi tikudawet ramat lancah nu ngahaja dipasang di jajalaneun. Tuh nu lepat mah lancah juragan.”

“Bener séro, nu salah mah lain kuda tapi lancah. Lancah, naha bener manéh masang ramat di jalan?” ceuk raja ka lancah.

“Leres ari masang ramat téa mah. Ngan sanes badé ngajaring kuda, tapi keuheul ku papatong bongan gawéna ngan ngéngklak baé ngigel ku abdi badé dijaring. Janten nu lepat mah papatong,” ceuk lancah.

“Bener manéh papatong gawé nga ngengklak baé? Ngigelan saon?

“Nun abdi Gusti teu lepat da abdi mah ngigelan bangkong bongan teu eureun ngendang baé, nya ku abdi diigelan, jadi tuh nu lepat mah bangkong.”
“Bangkong, naha manéh make ngendang baé?”

“Gusti abdi teu lepat da abdi mah sanes ngedang tapiu seuri, nyeungseurikeun tutut da mani agul boda imah gé ngan dibabawa baé ka mamana.”

“Tutut, bener manéh ngan mamawa baé imah, naon sababna?”

“Abdi mamawa baé imah téh sabab abdi sieun ku cicika, sieun diduruk da mamawa baé seuneu.”

“Hey cicika, naha manéh mamawa baé seuneu enya rék ngaduruk imah tutut?”

“Gusti, abdi mamawa seuneu téh abdi mah néangan keuyeup bongan sok ngorowotan baé tambakan balong, upami ku abdi dicaangan mah liren ngorowotan tambakanana téh.”

“Keuyeup naha manéh sok ngorowotan tambakan balong?”

“Nun Gusti, abdi teu lepat da abdi mah ngorowotan tambakan balong sotéh keuheul ku lauk asa kapuji sing jareprét teu kaop aya cai, matak ku abdi disaatan caina ngarah teu asa kapuji teuing.”

“Lauk emas naha manéh make sing jarepréet baé teu kaop aya cai? Sok jawab naon sababna?”

Lauk emas ukur ngabigeu, manéhna malah ngahuleung. Atuh puguh baé raja beuki ambek. Tungtungna lauk emah téh diprékprék ku raja.

“Tuh séro pék hakanan lauk emas ku manéh itung-itung ngagantian anak manéh nu katincak ku kuda,” ceuk raja bari ambek kacida.

Nya ceuk ujaring dongéng, ti harita séro téh sok ngahakanan lauk dibalong.

Tidak ada komentar: